بسیاری از صنایع ، از قبل تولید کنندگان مواد شیمیایی ، صنایع نفت و گاز ، معدن و ... به طور توام همزمان و به گونه ای غیر قابل تفکیک ، طی فرایند مشترک ، محصولات متعددی تولید میکنند که هیچک از این محصولات را نمی توان قبل از رسیدن به یک نقطه خاص ( که نقطه تفکیک نامیده می شود ) به تنهایی تولید کرد . این گونه از محصولات مشترک است که در نتیجه تصفیه نفت خام تعدادی محصول از قبیل بنزین سفید ، نفت گاز، نفت کوره ، گوگرد ، قیر، کود شیمیایی و .... به دست می آید
*محصولات مشترک
هر چند در متون فارسی ، محصولات را به محصول را به محصول مشترک و فرعی تفکیک کرده اند ، اما از لحاظ مفهومی ، هنگامی که صحبت از محصولات مشترک می شود منظور مجموعه محصولات است که به سه دسته تقسیم می شوند:
ا- محصولات اصلی : محصولاتی هستند که جزو اهداف اصلی تولید بوده و در مقایسه با سایر محصولات ، از ارزش اقتصادی بالاتری بر خورد دار هستند و از بین محصولات پالایشگاه ، بنزین، نفت سفید، نفت گاز ، و نفت کوره محصولات اصلی قلمداد می شوند
2- محصولات فرعی : محصولاتی هستند که جزو اهداف ااصلی تولید نمی باشند ، بلکه تولید آن ها به همراه محصولات اصلی غیر قابل اجتناب بوده با محصولات اصلی از ارزش ناچیزی برخورد دارند . همواره بین تولید این محصولات و محصولات اصلی یک رابطه نسبی مقداری وجود دارد . از بین محصولات پالایشگاه ، گوگرد ، قیر و کود شیمیایی
محصولات فرعی قلمداد می شوند . محصولات فرعی ممکن است به همان شکل اولیه شکل اولیه قابل فروش باشند و یا رای آن که قابل فروش شوند ، مستلزم انجام عملیات اضافی باشند
3- زائدت : مواردی هستند که به طور غیر قابل اجتناب در اثر تولید ایجاد می شوند و فاقد ارزش فروش هستند ، درنتیجه هیچ هزینه ای به آن ها تخصیص داده نمی شود. تفاوت زایدات با ضایعات در این است که زائدات معمولا از موارد اولیه ناشی می شوند ، درحالی که ضایعات مشمل بر آن دسته از محصولای است که ویژگی محصولات سالم را ندارند و بعضا دارای ارزش فروض می باشند
* نقطه تفکیک
نقطه اای از فرایند تولید که در آن ، هر یک از محصولات مشترک به تنهایی و به مصورت مجزا قابل شناسایی می شوند به عنوان مثال در پالیشگاه نفت خام ، پایان مرحله تصفیه ، نقطه تفکیک نامیده می شود
هزینه های مشترک و هزینه های بعد از نقطه تفکیک
در تولید همزمان چند محصول ، کلیه هزینه هیی که قبل از رسیدن به نقطه تفکیک واقع می شوند ، هزینه های مشترک نامیده می شوند . بارز ترین ویژگی هزینه های مشترک این است که برای کلیه محصولات به شکل یک مجموعه غیر قابل تفکیک واقع می شوند
کلیه هزینه های انجام شده بعد از نقطه تفکیک ، برای تکمیل محصولات و تبدیل آن ها به وضعیت قابل فروش ، هزینه های بعد از نقطه تفکیک نامیده می شوند
*هزینه یابی محصولات مشترک
هدف از هزینه یابی محصولات مشترک ، تعیین بهای تمام شده هر کدام از محصولات است ، در هزینه یابی محصولات مشترک مجموعه اقدامات زیر صورت میگیرد
1-انباشت و تخصیص هزینه تا نقطه تفکیک (تعیین هزینه های مشترک)
2- تخصیص هزینه های مشترک بین محصولات براساس یک روش سیستماتیک و معقول
3- انباشت و تخصیص هزینه های بعد از نقطه تفکیک ( تعیین هزینه های خاص هر کدام از محصولات )
4- تعیین بهای تمام شده هر کدام از محصولات مشترک
نکته مهم در مورد هزینه یابی محصولات مشترک این است که هزینه های هر مرحله به گونه ای بین محصولات مشترک تخصیص یابد که بتوان به نحو مناسب بهای تمام شده محصولات را در نقطه تفکیک تعیین کرد.به علت غیر قابل تفکیک بودن هزینه های مشترک واقعی ، تخصیص هزینه ها به محصولات مشترک ، تبدیل به مسئله پیچیده و دشوار برای شرکت ها شده است.
بهای تمام شده محصولات ممشترک از دو جزء تشکیل می شود :
1- هزینه های قبل از تفکیک ( هزینه های مشترک )
2- هزینه های بعد از نقطه تفکیک ( هزینه های خاص )
در واقع هزینه های مشترک ، هزینه های غیر مستقیم و هزینه های بعد از نقطه تفکیک ، هزینه های مستقیم محصولات است.
هزینه های بعدا نقطه تفکیک با استفاده از روش های هزینه یابی مرحله ای به آسانی قابل تخصیص به محصول مورد نظر است و هزینه های مشترک نیز با استفاده از از روش های زیر به محصولات تسهیم می شود
1- روش مقداری ( روش مقادیر فیزکی نسبی )
2- روش ارزش نسبی فروش در مرحله نهایی
3- روش ارزش نسبی فروش در نقطه تفکیک
4- روش درصد سود ناخالص ثابت ( روش هزینه یابی معکوس )
5- روش ارزش خالص بازیافتنی نسبی در نقطه تفکیک ( روش ارزش براوردی فروش در نقطه تفکیک )
*نحوه برخورد با محصولات فرعی
ارزش محصولات فرعی در دو نقطه شناسایی می باشد:
1- در زمان فروش : در صورتی که ارزش محصولات فرعی در زمان فروش شناسایی شود ، با ارزش خالص بازیافتنی محصول فرعی ( حاصل فروش محصول فرعی پس از کسر هزینه های توزیع و فروش ) به یکی از سه طریقه برخورد می شود:
الف- به عنوان سایر درآمد ها ، بعد از سود و زیان عملیاتی ، در صورت سود و زیان نشان داده می شود
ب- به عنوان فروش محصول فرعی تحت سرصل درآمد های عملیاتی ، در صورت سود و زیان نشان داده می شود
ج- صرف کاهش در بهای تمام شده محصولات اصلی فروش رفته می شود
2- در زمان تولید- در صورتی که ارزش محصول فرعی در زمان تولید شناسایی شود ،ارزش خالص بازیافتنی آن ( حاصل فروش محصول فرعی پس از کسر هزینه های توزیع و فروش ) از جمع هزینه های مشترک ککسر می شود . باقیمانده ، آن بخش از هزینه های مشترک است که بایستی براساس یکی از روش های تسهیم ، بین محصولات اصلی تسهیم شود . این روش منطقی تر از روش های دیگر و متداولتر می یاشد
حسابداری صنعتی2
تالیف: جمشید اسکندری
